���������
�������
��������
��� ���������� ������ �������� XVII ��. ������ ������ � � ������ ������, � ������ ������ ���� � ��������� ���������, �������� �� ��������� ������������� ������, ������������� �������� �������� XIX � ������� XX ��. �� ������� ��� �������� ��������� �������������. ���������� �� �������� ��������� ������ ����� ���������� �� ��� ��� ������, ����� ������������ ��������� � ��� �������� ��, �� �� �����: ��������� � ������ �������� �� ��������� � ����������� ����������, �������� � ����� ������� ���������� ���������������� ����, ��������� � �������� ���������� ����� ������. ��������� �� ������������� ����� ���� � ������ �� ��� ������� ����: ��� ��������� ���� ������ ������ �� �� �������� ���������� ������� � �������� �����������; �������� ������ ��������� ���� � 䳿 ���������� (�, ����, � ���������� ���� ������ � ����������), �� ����������� ���� ����������������, ����� �� �������; ��������� ������, ���� ��������� ��� �����������, ������������ � ������� ������� ���� �������� � ����� ����. ��� � ������� � ����� ������� ����, �� ����������� 1648 �., ������� ������ �������, �� ���� �������� ���� ����� ����� (� �� ���� ���� �������) � ���������, �������� �� ���������. ��������, ���� ���� �� ���� �������� �������� ������ ��� �����, ��, �� �����, ����� ����������� �� ������� ��'��� ����� �������� ���������� �� ��������������� ��������: ��'��� ��������� � ����� ����������� ������, �������� ��-�� �������� �������� � ��� ��� ������ ��������� ���� ������� �������. �������� ���, �� ��� ����� ����� � ���������� �����������: ��������� �� �� � � ����������, ��� �� ������ ��� ���� �������.
�� �������� � �������� �� ������������ ��� � �������� �� ���� �������� �� ��������� ������������, �������, �� � ����������� ���� ����� �������� �� ������������ ������ ������� ���� ����� ���'����� � ������ ��������� 1970-� ����� ������ ������ � ����, ���� ��������, ��������� ���������� � ��� ���; �������� 1990-� �'��������� ����� ����� ����� ����� ������, � ����� ��������� � �������� ������� ����� ���� �� ����� ���'����1 (��������, � ������� ��� ������������� � ��� ������� ���� �� �� ������2). ֳ���� �������� �����, �� �� ��� ���������, �� ��������� �������� ���糿 ����� ��� ������������ ���������� ��������� ����� ������������, ���� ����� ����������� �����������.
1 ���. ����� ����� ����� �. ������ �������� ������� � ������� ���������� ������������ ���������� ��������� �� ������������ �� ���������� ��������� � ����� ������: Sysyn F.E. War der Chmel'nyćkyj-Aufstand eine Revolution? Eine Charakteristik der �grossen ukrainishen Revolte� und der Bildungdes kosakischen Het'manstaates //Jahrbücher für Geschichte Osteuropas. � 1995, Bd. 43, Hf. l. � S. 1-18. ���� ��������� ������ C. ������ ��� ���������� ������㳿 �������� �������� � ����, �� ���� ���� ���������� � ���������� The Cossacks and Religion in Early Modem Ukraine. � Oxford, 2001. ������������� ��� ����������� ������� ��������� ����������� ���� (������ �� ������) �� ����� ������� ���: ��� �.�. �������� �������� ����������� ���������� (����� XVI � ����� �������� �VII ��.). � �., 1998. � C. 143-149. ����� ��� ������ ������ � ����� �. ���'����: ����������� ����������� ����� ����������� �������� (������� "���������� ����" � �������� ������� XVI ��.)� // ������ � ����������-������� �����. ���䳿 � ����� XI-XIII ������. � �., 2000. � �. 143-158.
2 ���. ��� ������� �� ���������� �.�. ����� � �.�. ���������� ���������� ����������� ��������� XVII ��. (1648-1676 ��.)�, ������ � ������������ ������������� ����䳻 (���. 3. � �., 2000, �. 58-78).
3 �������� ����� ����������� ������ ������������ �������� ��� ��������� ����������� ����� (general crisis) � ����� XVII ��. � ����������� ������� ��������� �������� ���.: Bogucka M. Wiek XVII � wiek kryzysu. Polska na tle europejskim // Epoka �Ogniem i mieczem� we współczesnych badaniach historycznych. Zbiór studiów pod red. Mirosława Nagielskiego. � Warszawa, 2000. � S. 19-24.
�������, ������� ��� ������ ������ ����, �� ���� ������� ���� ��� �� �� ���������� � �������� ������� ������ ����� �������� ���� � ��������� ����������� ������ XVII ��������3, � �� ����� ���� ������� ��� ���� ������ ��, �� ������� ��������� ������������� ����� � �������� ����������, �� �� ������� ������� �� ��������� ������������ ����. �� �����, �� �������-�������� ��������� ������, �� �������� ����� 䳿, ������ �� 60-70% ������� ��������� (���������, ³�������); � ������� ������� ³�������� ������������ ������ ������ 90%, � �����������, ����㳿, ����� � ��. 50% ����. � ���������� �������� ���������� ������ ������� ��������� � ϳ������� ������ � ������ � �������� ����� 1648 �. � ��������� ���� 1649 �. �� ������ ���������� ������� ������������� ���� �� ������ 1650 �.4 �� 23 ���. �����, ������������ �� 1630 �.5, ������� ���� ����� �� 3.100 (13,5%). ��� ������� ����� ������������ ����� �� ����� �������� ��������� �����, �� ��� ���� ������ ������������, �� �� ����� ��� ���� ���� ������ �� 80 �� 85% ������� ���������, ����� �� ����� 100 ���. ���. �� �������� � �������� ��������, ����� �������� ������ �� ������� �������, ����� � ���� ������, ��������� �����, ���������� ������� ������� ������ � ������������ �崳��� ��� ������ (����� �� ������, �� ������� ����� �������� �������, � �������� ������������). � ��� ������� � ������ ������ ������ �� ���� ������������: �� ������� ������� �� ��� ��������-�������� ���� 1654-1667 ��. ������� ����� ����� ����� ������� ��������� ���������� 50%, � � ������� �崳���� ������ 98%6.
4 �������� ��������� �������� �� ������ ����� ������� ������ � ������, ��� ��������� �.�. �������: ���. � �. 83 (����� �.�. ��������), �53. � ���. 1-22 ��.
5 ������ �.�. ����������� ��������� ����������� ��������� � ������ �������� XVII ��. // � ����� ������������ � ������������. �24. � ����, 1988. � �. 73-74.
6 �������� �. ��������� �����. 1654-1667. � ̳���, 1995. � �. 139-140.
��������� ������� ����� ����� � ������������� ���� � � ����� ������ ���������� ������ ����� �� ����� ����� ��������, �� �� � ����������� ������������ ����𳿻 �������� �����, � �� � ����� ���������. �����, �� ����� �������� ��� � ������� ������������� ��������, ��� ����� ����, ��� ������ ������������ �����������, ���� ��� ��-��-�� �� ��� �������� ������, �� � ������ ������ �� ��� �������, ��������� ������������� ���������� ����������, � �� �� ������ �������� �������� �������� � ����������� � ����� � ����� ������ ���������, �� �������� ������ ����� �������� ���� � ���������� ����, �������, �� ������ ������ ��������� ������ ����. dz ��������� ������� ���� ���� ������� � ������ ��������������, � ������ ����, �������� �������� ����, �� ����� ���� �, ��� �������� ���� ����, � � ������� ���� � ���������� 򳺿 ���� ���� ������� ������, ������ ������ ���� � �������� ����. ϳ�������, �� ���� ��� ��� ���������� ����� �� ���������� ���������, � �� ��� �������, ������������ �� ���������� ����.
������� �������
���� ������� ��� ����, ��, ������������ ������� ��������� ������� �� ��������� ���������, ����� ��������� � ����������� ��� ��������� ���� ��������� ��������������� ����, �� ��������� ������������ ����� ������ � ������ � �������� ������������ ��� ����������� ��������� ���������� �� ���������� �������7 . � ���� ���������, ��������, �������� ���������� ���������� � ����'�������� ����������, �� �������, ���� ������� ������, ��� ��������� ������������������ �������� ����� �������� � �������� XVI ��.8, ���� ���� �����������, ����� �� ����� ��� � ����� ������������; ���, � �������� ����� XVI ��., ���� ������� ������� � ����������� ����, ����������� �������� ���������� ���� ���������� �������� � ��� ������ �������� ������ � ��������� ���������� ����������, �� �� ��������� �� �����, ��� � � ��������, ������������, ����������, ��������� ������, ������䳿9.
7 ���., ���������, ��������������� �����: Hovard M. War in European History. � Oxford, 1976 (�������, ����. 2).
8 ��������� ����� ��������� ��������������� �������� ������ ���.: Plewczyński M. Żolnierz jazdy obrony potocznej za panowania Zygmunta Augusta. � Warszawa, 1985.
9 Nowak T.M., Wimmer J. Historia oręża polskiego. 963-1795. � Warszawa, 1981. � S. 312-317.
��� ���������� ��� ���� ��������� ���������� ������ � ������ �� ����� �������������� ������ ���������� � ���������� ��������� �������� �cnotliwych ludzi rycerskich, chleba szablą nabywających�, ��� ��� ������� �������� ������� ����. ������, ����������� �� ������� ���������� �� ��� ���������� ����������� (� �� � ���� � �������� ������� ���� ���������), � ��������� ������������ �� ����� ������ � �� ����� �������� ������: ���������� ������-������� �������� ��������, �������� � ��������� ������ 1649 �. ������ �������� ��. ����� ���������, � ���� ������ � �� ���, �� ������� ������, �� ����� ������� ������� ���� ��� �����������, �� ���� ������� ������� � �������� ����� �� ������� � ��� ����� ������ ��� ������. �� �� ������ ����, ���� ��, �odtrąbiono, że już wolno komu chcieć jechać do Mozyra na zdobycz, ale nie było po co, bo cokolwiek było, wszystko na księcia wyrabowano, ostatek dragonija i piechota pobrała. A tak co nie mogli zabrać, to nam biednym zostawili, jakoby mówiąc: "Na tobie, niebożę, szto mnie nie hoże". I nie mieliśmy nic zdobyczy, jeśli tylko kuny przywiózł, sadło jakie, a cyna, miedź, srebro, złoto, pieniądze etc. wszystko to na księcia poszło�. � ����� ����� �������, ������� ������ ��� � ������� �������, ��� ���������� � ���, ��� ����� ������ �� ������ ������������� ���� ����������-���������: �Bo ci tylko dla szarpaniny zaciągali się, lubo to nie wszyscy, ale wiele ich jest�10. �� ����� ������ ��� ��������� 䳿 ���������� ����������� � � ����� ����������� ���������� XVII ��., ��������� � � �������-�������� �-�� ��������� ����� ����, ����� ���� �� ���������� ���� �������, ��������� 1656 �. � ������ �� ����� ������: �Cokolwiek było zdobyczy, pod dozór komisarzów dano... Siła obiecywano wojsku z tej zdobyczy, aleć to sami pobrali, mało co wojsku dawszy fancików�11.
10 Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów (wiek XVII) / Opracował, wstępem i przypisami opatrzył Alojzy Sajkowski. � Wrocław, 1961. � S. 264, 268.
11 Łoś J. Pamiętnik towarzysza chorągwi pancernej / Opracował Romuald Śreniawa-Szypiowski. � Warszawa, 2000. � S. 68.
� ����� ��������� ������� ���, ���������� � ������� �� ������������� ���� 1648 p.: �Zdobycze nasze i Tatarzęta nawet młode biorą panowie pułkownicy od Kozaków.... lassyr Tatarów starych i małe Tatarzęta, które nam właśnie do wojska należały, za co chudzina
Kozak by się przyodział, i to wszystko od nas poodejmowali, że niemasz za co i pracować�12.
������������� ��������� ���������, ����� ���� �� ������ ���� ���������� ���������� ������������, �� �������� ������ ������: ���� ������, ������ � ���������� [fructus belli* ] � �� � ��������� ���� ��������� ���������� ��������� ������ ������, �� �������� ������������� ������ � ����� ����� � ������� �� � ����������� ���� ����⳴� �� �������� ������� �� ����������� ����. ϳ� 16 IV 1611 ������ ��������, ������� � ������ ��������� ���� ���������, �������� � ����� ��������� ������������ �����������, ���������� ����������� ������� ������, ������ ���������� ������������, �������� ����� ��������, �� ���� ������� ������ ���� ��� �������, �� �� ��� ������ ���������� � �����:
�� przetoż wszyscy na majdan składać się musieli i przysięgli wszyscy towarzystwo i pacholikowie rotą [������� �������. � �.�.] od wojska napisanąw kole przed tym towarzyszem, co majdan przedawał, a w każdym pułku był majdan osobny.... Nie oddawali niektórzy wszystkiego, choć przysięgali, a nawet i z towarzystwa, za co niektórych znacznie Pan Bóg karałï¿½. ��� ��� ���������� �������: ��� �������, ����� ��������� �� ����� �� ��������� ��� ������� �������, ����������� � �������� ���� ������: �Naleziono i te rzeczy, a ich już nieżywych�13.
�� ����� ����� ���������� � �� ���������� ���볻 � ������� �������� ������, ��� �� � ������, ���'����� � ����������� ������ �� ���� ���� ������������� ������ 1594 �. �� �������14. ��������, �� ��������� ��������� ����/������� ���������� � ������������ ������� (�����, � �������� �������� ��������) �� XVIII ��.: �������� ��������� ����� �������, ��������� �� ����� ��� ������� ������ � ������������ ������ �� ���������� ѳ�� �� ������� ������� �� �������, ������ �� ��������� ���������� ������ �������, ����� ����: ��������� ��� ��� ����, ��� ������� �����������15.
12 Jakuba Michałowskiego ... księga pamiętnicza / Wyd. Antoni Zygmunt Helcel. � Kraków, 1864. � S. 74-75. �������� ���� ���� ������� ���.: ����������� �. ������ ������-����. �. 8, �. 2. � �. 134-136.
* ������ ���� (���.).
13 Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów... � S. 159.
14 ��� ��� ������� ����� ����� ���'����: ���'���� �. ���������� ����������� ����� ����������� ��������... � �. 156.
������ ������ �������������� � ��������� ������ � ������� [fortuna belli*]. ����������� ���� ������� ������� � ���������� ����������� ���������, � ��������� ��������� �������� ������ ������� ����, �� �������������� � ����������� ������� ������������� ����� ������ � ������� � ����� �� ���������� ���������, ��������� ������� ����. ���, ���������, � ���� �������� ����� ���� ������� ��. ��������� ���������� � ���� �� ���� �������� ��������� �������, ��������� ��� ��� ����� �� ���������-ѳ������� � ������ 1579 �.:
�...Odprawiełiśmy castalana bracławskiego [������ �������������. � �.�.] � Janusza, syna mego, na plądrowanie ziemie nieprzyjacielskiej w zagony ... Ci z łaski Bożej zdrowo się w szczęściu wrócili, ziemie nieprzyjacielskiej więcej niż na 40 mil w Siwieru wypustoszyli, ludzi do wiezienia kilka tysięcy i zdobycz niemałą wzięli, i jako mam sprawę, wsi kilkaset spalili, począwszy od Czernihowa pod Radohoszcz aż za Poczepów wyplądrowali�16. ����, ������� � ������ ������� (�������: � ������� �������� ������������ �������� ��. ���������� �� ������ �������������17) � �� ��������� �� ������ ���������-ѳ������� � ��������� �������������� ������������� ������.
��� ��� ������ ������� � � ���� ����������� � ����������� �������� ��. ������� �������������, ����� ������ ���� � ��������� �������� � ����-����������� ��������: � ������ 1580 �. �� ������� ������, �że był z ludźmi tymi, które też ma pod sobą, pospołu złączywszy się z Tatary dzikiemi, głęboko w ziemi moskiewskiej, tak że wygnali przez 3.000 dusz więźniów moskiewskich, a bydła przez 10.000�18.
15 ������������ ��� �� ������ � XVIII ��. ��. ���-�� / ����. �.�. �����, �.�. ����� �� ��. � �., 1970. � �. 185 (1750 �.).
* ����� ���� (���.). ����� ������, �� � ����� ������ � ������������: ����� fortuna �������� �����, �����, ������, � ����� �����.
16 Kijów, 28 IX 1579: AGAD, AR, dz. V, nr 11078, k. 97.
17 ���� ������, ��������� � ������ � ���, ���� �� ��������� ������ ���� ��������� ������, ��������� ������� �������� ������������ ��������� (������� ���������: ��������� ��������� XIV-XVI ��. � �., 1988. � �. 167-184).
18 Sprawy wojenne Króla Stefana Batorego. Dyjaryjusze, relacyje, listy i acta z lat 1576-1586 / Wyd. X. Ignacy Polkowski. � Kraków, 1887. � S. 194.
�� ������, ��� ������� ������������ �� � ��� ���������� �������, �� ������������ �������� �崳���� ��� � ��������� � ����� ������������� ��������� ��������� � ������� �������� ����� � ������� ��������, ����� ��������.
������� �� 23 II 1632 � ��������� ������ � ������ ������������� ����, ������ ������� �������� ��������� �������� ��� ������ ���������� ����� ����������� ������� II �������, ���������� ������, �������: �W Niemczech szczęściło się Gustawowi Adolfowi. Odniósłszy zwycięstwo pod Lipskiem nad wodzem cesarskim Tillym, zajął Bamberg, Wtirzburg, Frankfurt nad Menem oraz Moguncję; zrabował złote i srebrne naczynia kościelne; otworzył klasztory mniszek i bezwstydnie uwolnił je od ślubów�19.
� ��� ������� �� ������ ����� ������ ���: � ���������� �����㳿 ������ ����������� (� 1638), ��������� ���� ������ ����������� �����������, � ��� ����� ��������� ���� � ������� ��� ������� �������. ����� ���� � ��� � �� 1624 �., �� ������������ ��� ������� ����� ����� ������� �����������, ��������� ��� ���������-������������� �������� ����������: �...Trafił na potężny zagon Sarmasz murzy, mężnie się oń uderzył, pogaństwa wiele na plac położył, korzyść wszytkę [����� ������: ����� ������ ��� ���������� ����� � �����. � �.�.] � więźnie odgromił szczęśliwie...�20.
�������� ��������, �� �������, ��������� ������� ���������, �� ������� ��������� ������� � ��������������� ������� ���� ��������� ���� �������� ���������������, ���'������ � ��������� ������� ������� ���� (�� ���� ��������������� ���������) � ������� ���� �� ��������� �������� ������� � ��� ������ �� ��������, ������� �� ������� ������������� ����������. (�������� �������, ������� �� ���������� ��������� �������� � ������� �������� � ����������� ������� ��������21, ��, �� ������, ���� ������� ���������� ������; ����� �� �������� � ��������� �������, ����� � ���� ����� ���� ������ ��������� ���'����� � ��������� ������ ����22; � ��������� ������� ������ ��� ������� ������ ��� �����������, ��� �������� ���� �, �����, ���������� �� ���� ����������� �����23). ������������ ���������� ��������� ���������� ������� ���������� ��� ���������� ����� ��������� �� ��� �� �������������, ��'������� �������� �������� ������������� ��� �����, ��� ���� �������� ���� ���� �������� ���������, � ������ ����������������� � ����� ������� �����. ���������, ���� ��� ������ ��� ����� �� �������� �� �������� �������������� (������������) �������� ������ ������� ������� ����� ���������� ������� ���������, ���� � ������� ������ ������� ����� ������: �A tam służbę swą oddawszy, z onymże ludem, nieco ku sobie ochotniego nieco więcej przybrawszy, a niechcąc z nim w ziemi Waszej Królewskiej Mości próżno leżeć i puściłem się w ziemię nieprzyjacielską. [...] Czasu darmo i okazyi ku pustoszeniu nieprzyjaciela upuścić niechcąc, w ziemęśmy nieprzyjacielskąpod Kiliąpuścili, gdzie przyciągnąwszy pod Tehinią do szturmuśmy poszli; miasta za pomocą Bożą dostawszy, pohańcóweśmy część nie małą wyścinali, część żywcem wzięli. Miasto spaliwszy, o zamekeśmy się kusili, którego dostać nie mogąc, w zagonyśmy puścili, 500 i kilkunaście siół ogniem w niwecz obrócili, pohańców nie mało pogubili, jasiru, Turków, Turkiń, Tatarów, Tatarek 4.000 poimali� (��� ����� ��������: � ����� 1594 p. ���� ���������� �� ���� ������� ����, �� ���� ���������, ��� � ���������24 � ���, ��� ������ � ��� ��������� ��� ����� �� ������ ������������ �������� �� � ���� �������).
19 Radzywiłł A.S. Pamiętnik o dziejach w Polsce. T. 1: 1632-1636 / Przełożyli i opracowali Adam Przyboś i Roman Żelewski. � Warszawa, 1980. � S. 102.
20 Żurkowski S. Żywot Tomasza Zamojskiego / Wyd. A. Batowski. � Lwów, 1860. � S. 93.
21 ���. ������� ��������� �� 1613-1619 p.: ����� ������� 1613-1619 ��. / ����������� � ������ �.�. �������������, �.�. ��������� // ��������� ������� ��������� ������. ��������� XV-XVII ��. �. 1. � ������-�������, 1995. � �. 48, 58, 97 passim.
22 ���. ������������ ���������� ���� ������� � ������ ���� ����� ó��� III� ������� ����'�: ������� �.�. ˳������� ����� �. ����'� �� �. ������� �� ��������� �������. � �., 2000; �������� ������...� � �� �. 37-78.
23 ���. ���������� ������� ����� ����� �Dzieło boskie...� B�c������ �����������: �Pieśni Wiednia wybawionego szczęściem i męstwem niezwyciężonego Monarchy Jana III, Króla polskiego... roku pańskiego 1683�. � Kraków, 1684.
24 ������� ��������� �� ������ 1596 p.: Zbiór pamiętników do dziejów pobkich / Wyd. W.S. Broel-Plater. T. 2. � Warszawa, 1858. � S. 214-215. ��� ����������� ����������� �� ���. ���������� ��������� ����������: ���'���� �. ������� ���� ���� XVI ��. � ������. � �������, 1996. � �. 111.
�������� ��� ������ ���������� ������ ����� ������ ������������ ����������� ��������� ��� ��������� � ������ ������������, ����� ����������������� ���������� ����: �W państwie Waszej Królewskiej Mości zabawy nie mając, a próżnować niezwykszy, za pisaniem do nas od Cesarza Jegomości� [etc., etc.]25. ϳ�������� ������ ������� ���������� �� ����� ������� 1651 �. ����� ��������� � ������������ ������ �� ����� � ��������� ��������: �Jużeż teper koli mir budet, niechaj nam Król Jego Miłość i Rzeczpospolita nie broni mora [����� �������� ������ �� �������� �� �������� ��������. � �.�.], bo Kozak nie budet bez wojny�; ����������, �� �������� � ��� ����� � ���������� �� � ������ ���������: �poświadczyliśmy im wszyscy, że wam wolno będzie iść na morze...�26, ���� �� ���� ������ ������� ������� ����� ���� ����� � ������������� ������ � ��������� ���� ��������� �� �����.
������������� ���� �������� ��� ������ ����� �� ������ � �������, � ������ �� ����������� �� �������, �� ���� �� ���� ���������� � ������ ������ �� ��� ����� ��������, �� ������� ��������� ���������, ���������� �� ������� �������, �������� � ������� ����, ��, �� ������ � 1690-� ����� ������ ������ � ������, ���������� �� ��������� �����, �� � �takiś człowiek jako i on, tak żołnierz jako i on, i na nim skóra nie z karaceny [������������� ������� �� ������� �����] jako i na tobie�27.
25 ������� ���������... � S. 216.
26 Relacje wojenne z pierwszych lat walk polsko-kozackich powstania Bohdana Chmielnickiego okresu �Ogniem i mieczem� (1648-1651) / Opracował Mirosław Nagielski. � Warszawa, 1999. � S. 303.
27 Pasek J.Ch. Pamiętniki / Opracował Roman Pollak. � Warszawa, 1984. � S.82.
�� ���������� ���� ����������� ���������� ���� ������� �� ����� ������� ������ ������� ��������� ���������� ���� ��������� ����, � ���� ����� ������ ���� ���� ������ ������������ (��, ���������, � ������ ���������� ��������������� � �������� 1625 �. ���� ����� �� �������� ����� �� � ������ 1651 �. ���� ��������� ������������� �����), ���� � ���� ������ ��� �������� ���������� �����. ��� �� �������� ����� �������� ����� ��� ��� ������ � � ����������� ������ �� � ��������� ����������� ������� ��� ��������. ����� � ���� [1577], � ������ � ������, � ������ ... ������� �������� � ���� �� ������, �� ����� ������ [������-��������� ����������] ������ �� � �������� � �����, � ���� � ������ ������ ��� � ����28. ������ ���������� ��������� ������� �� ������ ������� �������� ���� ���� ��������� ��������-�������� ����� ����� ���� � ����� �� 5 III 1661 �� �������: �... Była Moskwa na bankiecie u jm. pana rejmentarza, więcej 40 osób, którym mocno ochoty dodawszy popoili tak, że się już nam barzo ofiarowali i na pobratymstwo przysięgali. A mianowicie i mnie też poprzysiągł na pobratymstwo Maxim Somorokow � na ten czas był porucznikiem, a potem był podpułkownikiem�29.
����������� ���������� ����������� � �� ��� �������� ���� � ������� ���, ��, ���������, � ��� ����������� ������� � ��������� ���������� ������� �-���� ��������� �������� � ������ 1649 p.: �Jako poczęto die 21 julii o zorzy strzelać, tak aż dziś, to jest 24 julii (w sobotę) o południu przestali. In hoc silentio [� ��� ����], gdy oni zawołali, żebyśmy do nich nie strzelali i oni do nas nie strzelać obiecali, congressus [������] znajomych naszych z znajomemi Kozakami i rozmowy przyjacielskie. Compassio [���, ����������], że się krew chrześciańska niewinnie leje. O domowe rzeczy pytali się niektórzy, aż za wał wyszedłszy tabakąśmy ich częstowali30. [...] Die 22 augusta. Niedziela, rano deszcz: naszych ubiezpieczonych pokojem, z rzadka strzelając, szkodzą. Ku południowi pogoda; i dawszy pokój strzelaniu, rozmowy przyjecielskie z niemi31. [...] Die 23 augusti (w poniedziałek)... My już in pace [� ���] kupujemy u Kozaków żywność i konie. Dzień pogodny, znajomi znajomych częstują gorzałką, chlebem, jabłkami�32.
28 ���. �� �������� ������: ����� �.�. ��������� ������ � ���������� ���������. ������������� ����������. 2-� ���. � �., 1971. � �. 129.
29 Pamiętnik [1640-1684]. Jan Władysław Poczobut Odlanicki / Opracował Andrzej Rachuba. � Warszawa, 1987. � S. 150.
30 Relacje wojenne z pierwszych lat walk pobko-kozackich... � S. 139.
31 Ibidem. � S. 160.
32 Ibidem. � S. 161.
������ �� �� ����� �������������� ������ � ������� ��������� ���������� ���������. ������������ �����, ��, ������, �� ������ ���� ���������� ���� ���� ������ �������� �� ����� �����, � ���� �� ������� ����������, ������ �� ���� ������� � �� ������ �����, ��� ������� �������� �� ���'������. ������� ��� ��䳿 ������ 1649 �., ���� �� �������� �������� ������� � ��������� ������, �������� ���� ���������� ������ � ������� �����.
� �����, ���� ����� � ��� ��������, ���� ò³º¿ ����������, �� � ���������� ������: ������� ���-���� �� �������� ���� �, �� �����, ��� ��� ��� ��� ������������ � ������������ ���� ����������, ���������� �� ������� ������, ���� ���������, �� ������������� ��� ����� ���� ����� ��� ������������-�������������� ���'����; ����������� ����� � ������� �����������, ���� ������������ ������. ����, �� �������� ��������� ���� ���� ̳����������, ������ �poczęli się byli z naszymi bratać, towarzyszyć, frymarki stroić [���������], a kogo mogą zarwawszy uchodzić, a drudzy naj dowali się takowi niektórzy, co zarwawszy to odebrał konia mówiąc: "Łosak [�����] nie bratka, tabak nie bratka, pieniądz nie bratka twoja, już bratka", to go do koszule obrawszy, to go nahajką wyłechtawszy na pobrateństwo puściłï¿½33.
������ ��������� �������� (� �� �� ��������� � �� ��������, � �� ����� �����) �������� ��� �������� ��������� �����, ���� ������� �� ����� �������� ��������� � ������ ����������, ���� ������� ������ �������� �����, ����������� �� ��������:
� �chłop dorodny, mężnie nacierał... wielki wojownik� (��� ������ �����-�����); �jakoż przyznać im, że chłopi dobrzy� (��� ����� ������ �����)34;
� �chłop dorodny i wojenny ... chłop hoży ... celował drugich i strojem i osobąï¿½ (��� ������������� ���������� ������� �����)35;
� �człek rycerski wprawdzie, ale bardzo przytem zuchwały� (��� ���������� ���������� ����� ������)36;
� �odważny człowiek...; czynił to, co dobremu junakowi należało� (��� ������������� ���������� ������ �����)37;
� �dzielny i dowcipny, starynny żołnierz� (��� ������� �������������)38 ;
� �kędy z sobą tak wielką i odważną potrzebę mieli, iż nasi siłą i męstwem, Kozacy ostatnią odwagą gardł swoich przez trzy dni prawie, bijąc się we dnie i w nocy� (��� ����� �� �������� � ������� 1655 �.)39 � �.�., � �.��.
��� ������� ����� ������������� ��� ��� ����� � �������� � ���������� �������, ������, �����, �����, ������-��������� ���� � �� �� ��� ���������� ������� ��� ���� �������� ���� �������, � ����: ��������� ����� ��������� ���� ������������ �� ����� ������, ������� ����������� �����. ������ � ��� ���� ����� ��������� ����� (� ���� ���� � ������ ��쳿), �������� ������� ��������� ���������� � ������� �������: ���� ���������, � �� ��� ������� �� � ��������� ��� ������ ������ ������� � ������� � �����, ��������� � ����� ���� ������, ��������� � ���������. ������ ��� ���������� ������ � ���� ����� ���� ������� ���������: �� ���������� ��� �������� ���� ���� ������� ����� 1663 �. �� ������ ����������, �nowe wojsko zaciągać byli poczęli z ludzi luźnych, nikczemnych, nie wojennych�40, � ����� ������� ����������� ������ ������ (�������� � ������������) �� �������: �wolałbym świnie paść, niżeli nad takimi ludźmi mieć komendę�41. �� ���� �������� � � ���� �� �������� ������, ����� ���������� �����, �� �������� � ���� � �����, �� �������� �� ���������� ������: �� ������ �� �������� �������� ����� �������������� ��������� ����� �����������, �������� ������42, �� ��� ��� �� �� ������ ������� � ���� ������ ����.
33 Ibidem. � S. 198.
34 Ibidem. � S. 191, 192.
35 Starożytności historyczne polskie czyli pisma i pamiętniki do dziejów dawnej Polski / Zebrał Ambroży Grabowski. T. 1. � Kraków, 1840. � S. 318, 322.
36 Ojczyste spominki w pismach do dziejów dawnej Polski/ Zebrane przez Ambrożego Grabowskiego. T. 2. � Kraków, 1845. � S. 69.
37 ���� ������� ��������� � ���� �� 24 III 1649: ���������� �. ������ ������ � �������� ����������� ��������� �� �������� �������� ������� �������������. � Գ���������, 1980. � �. 474; Stanislawa Oświęcyma dyaryusz 1643-1651 / Wyd. Wiktor Czermak. � Kraków, 1907-S.261.
38 Łoś J. Pamiętnik... � S. 58.
39 Ibidem. � C. 62.
40 Ibidem. � C. 114.
41 Pasek J.Ch. Pamiętniki... � S. 207.
42 ���������� �. ������ ������... � �. 131.
(��������� �������, �� ���������� ���������� � ���� �������� ����: ���� ����� � ����������� ���������� ������ ���������, ���������� ������� �� �����). ������� ������� ��������� ��� ���������� ����� ���������� ����� ������� �������� ������: �� ������ ��������� ������, ���������� ���� ��� ������ ��� 1648 �., ������ ��, ��������, � �� ��������� ����� ������ ������ ������� ����, � �� ��������43, ����� �� ������.
������ �� ����� �������, ����� ��������, ���� ��������� ����� ������ ���������-����������� �� ���� � ���� ����� ���������. ����������� ��� �������� �� �� ���� ��� �������� ����������� �� ���������, �����, ����, �������� ������ � ����� �� ���� ����������� ��� �������� ���⳻ �� ������� ������ ����������� ���������: ��������, ����������, ������������ �����. ��� ������� ������ � ����� �������� ���������: ������������ ������ 1595 �. � ������ �'�������������� ���� � ������� ���� ��������� �� ��������, ������� ��������� ������� �������� ������ ���� �� ������� 5 ���. ����� � ��� ������ �� ����, �� �� �������� �� ���������� ������� ������ � ���������44. ���������: ������ ��������, ��������� �� 1613 �. ��� ��������� ��������� ���� ������ ������ ������������, ����� ���� ��� � �� ���, ��� ������ �� ����� ������ ������� ���������: �Lwowianie, że prawa wielkie mają od królów dawnych nie tylko stacyj, których nikomu nie powinni dawać, i samemu królowi, ... tymi się nam szczycili i od stacyj uwolnienia chcieli. Ale u nas prawo natenczas w boku, tamegośmy nie przyjmowali�45.
������� ������ ��� �����, ����� ����� ���� �� �������� ������� ���������, ����� ������������� ���������� ������� �������� � �� � ����� ��� (�������, �� ������� ������, �� ����� ��������������� �� ���������� ��� ���� ������46), ��� �, ��������, �� ��� �������� ���� �� ������� ������. ��� ����� �������� � ����������, ������ ����������� ���������� ���������, �������� ������� ���� ��������� ������� ���������� �������, ��� ���� 14 � 1664 ����� � ��������� �������, �������� ������� ������������ �������: �...za najściem � półtory mile w moskiewską ziemię sam [������� ������� ̳��� ���. � �.�.] ogień włożył w dach jednej słobody, która na granicy była, dawszy w imię Boże licencyją [�����] palić i ścinać�47 . �� ������ ��� ��������� ��� ��������� ���� �� ������ ���� � ��� �� ������� �������. �������� ���� �� ����� ������ � ���������� 1634 �. ������ ����� �������� � ���������� ����, �������� ��������� �������� ������� ���� � ������� ������: �Wesoło więc wracało wojsko ciesząc się pokojem, a jeszcze więcej radując się nadziej ą powrotu do ojczyzny, która ze smutkiem ich przyjęła na swe łono, kiedy żołnierze jak wrogowie niszczyli dobra szlzcheckie, duchowne i królewskie. Litwa najbardziej ucierpiała... była prawiejak po napadzie nieprzyjacielskim... i nie wiadomo, czy nieszczęśliwi nie woleliby wojny od takiego pokoju�48.
���� � ���� �������� �� ������� ������� �� ������������, ������ ���볻 �� �������� ����� ������� ��������� ������� � �������: ����� �������� ������� ��������� ��� � ���. �������� �������� ���������� ������� �������������, �� ������ ����� ������������ ����� ��������� �������� � ������������ ���������� �� ���������� �����49, ����� �� ����-�� ���� ������ ������� ��� �������������� ���������� ������ �� ��� �������.
43 ������������� ������� c �������. ��������� � ���������. � 3-� �. � ������, 1954. � �. 2. � �. 43.
44 ���'���� �. ������� ����... � �. 163.
45 Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów... � S. 185-186.
46 ���� ���������, ���������� � �������� �� ���������� ��������, ��� �� ������� �������� ������������ ����� ���� ����. �������, ����� ������, �� ������� ����������� � ������ ������ ��������������� �Zguba ojczyzny stacja� (�.�., �.�.) �� �Stacje żołnierskie� (�����, 1636; 2-�� ���.: �����, 1638). ����� � ������ �������������: Starowolski Sz. Wybór 2 pism/ Przekład tekstów łacińskich, wybór i opracowanie Ignacy Lewandowski. � Wrocław etc., 1991 (Biblioteka Narodowa, nr 272). � S. 194-208.
41 Pamiętnik... � S. 188.
48 Radziwiłł A.S. Pamiętnik o dziejach w Polsce. T. 1. � S. 379 (����� � ����� 1634 p.).
49 ���������� ������� �������������, 1648-1657 / ����. �. ����'������, �. �����. � �, 1998: ������������ ��������� 1648 �. (�. 76), ���� ͳ���� 1650 �. (�. 108), ���������� ��������� 1651 �. (�. 117), �������� ������ 1653 �. (�. 133) �� ��.
��� ���������, ��������� ���������� ������������� �� ������� ������ ������������ ������������ � ������������� ��� �� ��� �������, ����� � 1655-1660 ��., ����, �� �'������� ������� ����� ����, �nasze zaś wojska, nie więcej tylko Wielką Polskę zrabowały, tak pospolitego ruszenia jako i kwarciana hołota, za to że wpuścili Szwedów. Szukali ich też i we skrzyniach�50. ʳ����������� ���������� ��������� � �������� ������, �� ���������� � ��� � ���� ��� � ������ ������ �� ����� ��������� ������. �� ������� ������� ����, ����� ��� �pierwiej od naszych, a potem od nieprzyjaciela złupiony�51. ϳ��������� (�������� �� ������������� ����), �������� �������� ����������� �� ������ � ����� � ������ �������� 1648 �.52, �������� �������� �� ���� � 1655-1657 ��. � ��� �� ����� � �������������� ������ �� �������� ���� ���������� ����� ������ ���������53. ��� ��� ���� � � ����� ������� ���������� ���������� � �� ����� ���� �������������� ����� ������, ��������������, ������, �������� (��� �� �������� � ���������� ������� �� ������ ���������� �������� ����, ��� 1654 �. ����������� � ��������������, ����������� �� ����� ������ ������� �������� ����, �������� �� ��� ������� ������ � �������� �� ���� ������ ��������� �� ����, �� �������� ���� �������� ������� ���������, �� ��54).
����� ������, �� ����� ����, ������� � ���������� �� ������ ��� ����, �� �������� ������� ��������� �� ����������, �������� �� �������� ��������. ��� ������� ���������� ��������� ����� �� ����� �������� �� ���������� �������������: � ����������� ������� �������, ��� ������ 1648 �. ������������ � ������� ������ ������ � ��������, � 35 ������������� ����� ������ 15, �� 37 ���������� � 20 55.
50 Łoś J. Pamiętnik... � S. 66.
51 Ibidem. � C. 63.
52 ���. ���������� ����� ������������� ���� 1651 �. � �������� ��� ������� ���������� � ���������� (tota et integra desolata et depopulata) ���� � ����: Rejestr poborowy ziemi przemyskiej z 1651 roku / Wydali Zdzisław Budzyński i Kazimierz Przyboś. � Rzeszów, 1997. � S. 4, 11, 21, 30, 32 etc.
53 ���. �������: Wolski K. Licholeciepo wojnach szwedzkich w dorzeczu średniego Sanu // Kwartalnik Historyczny. � 1957, T. 48, z. l. � S. 100-110; ������ ���������� �����: Borcz A. Działania wojenne na terenie ziemi przemyskiej i sanockiej w latach �Potopu� 1655-1657. � Przemyśl, 1999.
54 �������� �. ��������� �����... � �. 28-33.
55 ���. � �. 83, � 52. � ���. 9 ��.
���� ���������, �� �������� ������������� ����� ���� �������, �� �������� ������ ���������� ���������: � �������������� ������� �������� ����������� �� ����� �� 100 ���, ����� � �� ����� �� 85. ��� ���� �������: ����� 1649 �. ������������ ��������� ������ ������ ������ ���� �����, �� ����� � ������ ���� ������: �Podyte, mołojcy dorodni hołowy, a dobywajte tych mieszczan i Lachów, których dobywszy wsiech wpień stynajte, żadnego nie żywiąc, miesto spalite...�56. �� ������, ����� ����-��������� �� ��������� ����� ������� � ���� ������ ��� ����, �� �� ���� ���� �� ����� ��. ��������� ����������, ������ ����� 1579 �. �������� ����. ��������� �������� ���� ���� �������. �������� ������ ������ � ������ 1649 �. ����������� �������� ����� ��������� (� �����, ������� � �� ���������, ����� ��� ��� ����� ����), �������� �������� ���������� �����: �Nasi też zaczętą, kontynuowali wiktorją, siekąc i paląc domy, a najbardziej Niemcy, którzy nie tylko samym Kozakom, ale niewiastom i dzieciom ich nie przepuszczając; kto mógł � uszedł, ale niewiele ich pouchodziło�57. ���� ��������� � �� � ����������� ������. �� ����� ���� ��������� �����-���������, ��� ��� ������������ ��� ������� � 1662 �., ���� �gorsi Moskwy, gorsi od nieprzyjaciela�58. ����� ���������������� ���� � ������ � ���� �������� ��������. ������� ������� ����������� ���������, ��� �������� �� ����� ������������ ���������, �� ��������� ��������� �� ���������� �� ���, �� ���, � �������� �������� ����� ������ ���� � ������ ������� ��������� ������, �������� �� 20 ������ 1649 p.: �Chłopi, którzy się do nas z włości przed oblężeniem byli zawieźli, że z głodu bardzo pochorzeli i umierali, do domów wypuszczono ich z miasta od nas, gdy miłosierdzia, którego się spodziewali od Kozaków nie otrzymali, zaraz Tatarowie z żonami i dziećmi o cztery tysiące dusz utriusque sexus [���� ������] zagarnęli. Inszych, co między rowy uciekali, siekli, strzelali, na co drudzy pozostali w mieście chłopi patrzali�59.
56 Sprawy i rzeczy ukraińskie. Materjały do dziejów kozaczyzny i hajdamaczyzny / Wyd. Fr. Rawita-Gawroński. � Lwów, 1914. � S. 126.
57 Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów... � S. 263.
58 ��� ����� ������ �����: Pasek J.Ch. Pamiętniki... � S. 120. 59 Relacje wojenne z pierwszych lat walk pobko-kozackich... � S. 158.
�������, ��� ��������� � ������� ������������ ����𳿻 ��������� ���������� ������������ �������� ��������� ��������. ����� � ���������� ������������ ����𳿻, ����� ��� �������� ���������� ����������� ���, ��� ���������� ��������� ��� ���������� ��������� �������� ��� �� ������ ������������ ����� �� ����������� ��� �����������. �������� ��� ������������� �� ��������� ��� �������� �������� ��� �������������� ������������, ���� �� ��������� ���� � ������ �������� ����������� ���, ����� ��� ������ ���������� �������� �������, ����� ������������� ���������� ����������� ���60. �� ����� ���������� ���������� ��������� �� ����������������� ������, �� ������ ���� ����������� � �������� ����������� ���������� � � ��� ������ �������������� ������, �� � �� ���� �����, �� ����� ��� ���������� �������� ������������ ��������� ���� ������, �� wasi xięża, � nasi popi � wszyscy z kurwy synowie�61. � ������ ����, �������� ���������� ������� ���� ����� ����� ����������, �� � ��� ����, ����� � ��� ����� �������� ��������� ���������������. ������������ ��������� ������ ���������� ���� ������� ����� �� ���������� ���� 1611 �., ���� �������� �� ������ ������ ��������� ������������� � ������� ���������, ����� ���� ���� � �statua Zbawiciela odlana bez wydrążenia ze złota, wysokości człowieka zwyczajnego wzrostu, 360 funtów ważąca, którą oni porąbaną na sztuki rozchwytali�62 (����������, �� � ������� �������, ��������������� �������� ����, ��� ����� ������������ ������ �������� �������� ������������� ��������: �porąbawszy na sztuki podzielili�63).
60 ���. ��� �� ����� ����������: �������� �������...� � ��� ������.
61 Jakuba Michalowskiego... księgapamiętnicza. � S. 373. ��� � ��������� �������� �������� �������: ������ �������, �������� �� �����-�������� �� ����������� � ��������� � ���� 1649 �., �������� �� �nasi xięża � nasi popi�, ���� ������ �������� �� �� ������� �������� �������, � ����� ����������� �� �������� � �������� ������.
62 Kronika Pawła Piaseckiego, biskupa przemyślskiego. � Kraków, 1870. � S. 240.
63 Scibor-Marchocki M. Historia wojny moskiewskiej / Wyd. przez Redakcję �Orędownika�. � Poznań, 1841. � S. 111.
³��� �������� XVII ��. ������� ��������� ����� ������ ����, �������� ���� ����� ������ ��������� ��������� �����, ���� ������ ��� ��������� �������� ������ � ��� � ������ ����, ��� ������������ ����� ������. �Jakoż i kościół tam niedaleko wyłupili litewscy�, � ������� ������� ���� ���� � ����� 1666 �. ��� ��, �� ������� ������, ����������� ���������� ������� ��, ����������� � ���������� ����� �. ������ � ���⳿64. �� �������: � ����� 1648 �. �������� ������ ���� �������� ������ 400 ������� ��������� �������� �, �������, ������������ ��� ������� �������������� ��������, ����� ��� ��������. ��� ������ ����� ������ � ��������� ������������: �Oni przyszedszy kazali mnichom precz, bo was potopiemy... i więcej niżli na 30 tysięcy srebra kościelnego odjechali�65. � ��� ������ ���������� ��������� �� � ����� ���� ������ 1648 �., ���������� ����������� ������� ������������� � ������� �������� ������, �� ����������� ���������� ����������� ��������: ������� ������ �������� �������... ����������, ������� ������� ���������� �����, � ����� �����, �������� ����� ���� ������� �������� ����������, ���� � ������ ��������� ���������� ���������66. �������� ������ ���������������� ������������� �������, � ���� ���� ������ ������, �� ����� ������������ ����������� ��� �����������, ����� � ���� ������� ������. �����, ���� ��� ����� �������������� ���� ���������� ������������� ������ ��. ���, ����������� �������� � ������ 1648 ����. ��� ������� ��� ��� ����� ����: �Naostatek w cerkwi s. Jura niemało męszczyzn pozabijali przez okna, do których drabiny przystawiali, do ludzi jako do żubrów strzelając, a potym cerkwi dostawszy białe głowy Tatarzom, lubo były religiej greckiej, zaprzedali. Co zrobiwszy tam się Głowacki pułkownik z swoim pułkiem położyłï¿½61 (������������ ������� ���� �� ���� ��������� ������, ��� ������ ������� ���� ���� ���� �������������: ������ �������� ������ � ��� ���������, ����� �� ��������� ��� ������� � �� �������... � ����� ������� ��'� ����� 54 ������� �����, � �������, �� ����� ������� ������, ���������68).
64 Łoś J. Pamiętnik... � S. 123.
63 � ����� �. ��������������� �� 15 VII 1648: BJ, rps 90, k. 5 v.
66 ���������� ������� �������������... � �. 78 (��������� �� 12 VII 1648).
67 ����-������ � ������ �� 13 X 1648: BCz, rps 143, s. 298.
68 ��������� ������ // ����� �.�. ��������� ������ � ���������� ���������... � �. 123.
����� �� ������ �������� ������, ���� ������������� ���, ������ ������������: �) �������� ������ ���� �������������� ����������� ������� (� ��������� ���������, � ��������) ���� �� ���� ��������/���������� �� ������� ���; �) ����� ������������ ��������� ������������� ������� ������������/���������� ����; �) �� �������� ������� �������� � ��������� ����������� ���� ���� � ����� ����������. �� �������� �������� ��� ��������� � ���������, � ��������������� ������� ���� ���������, �, �������, ������� � ����� � ������, ������������� ������������� �����������, ����� �������������� ��� ����� ������ � � ����� ����� ������ ���������������� �������� ��� �������� �� ���������� ����������. �� ������ ���������� ��������, ���� �� ���������, ���� ��������� �� ������, �������� �� ����������� �������� ���� ��������� ���� ���������. �������� ���, �� �� ������� ������� ���������� ��������� ��� �������� XVII ��., ������� ������ �����-��� (���� ������ ��� ���������� �����!) �������� ������� � �������.
������� �������������� ����
������ �������� ���������, ����������� ���, �� ��� �����, ���� ������ ���������� ���� ������� �� ������� ����, � �������������� ��������� ����� ���������� ���������� ��� � ������ ���������� ���������. ���� ��������� ���� ����� ������� ������ XVII ��., ��� �� �� ��� ����, �� ���� ���� ���������� �������� ������� ������� ������� ����������� ������������ � �� ������������ �� �� ����� ���������. ��������, �����, ���� ����, �� ��� �� ������������� ���� ������ � �������, ������ ������� �������� ������ �� ����������� �� �������� � ����� ��� ���� ���� �������䳻, �� ����� ���� ��������, ����� � � ���������� ����� ������������, ������������: ��� ���������� ���� XVII �������, ���� ������ ��, �� ������?
� �� �� ������� �� ������� ��������, �� ������� ��� ��������� � �������� �������� ������, �������� ��������� ��������, ���� ���� � � ���� ���� ������ ����� �������� ������������� ����. ���� ��� ��� ���������� ���� ����������� ������ � ��� �������� ������ ����� ����������� � �������� �� ������� � ��������, ���������� ���, �� ������� ������� ����� �������������� � ������� ��� �����, ���� �������� ������ ����.
I
������ ����� � ����, �� ���� ��������� ��������� ���� ����� ������ ������� � ������������. ��-���� �������� ������ �� ������������ ��� ������� ��������� (����� ���������, ���� �� ������ ������������ ��������� ��� �� ���� ������������� � ����� �� ����� � ��� ��������� ������ � ��������) ������ ����� ��������� ����: ����-������������ ���崳��, ��������� � 1648 �. �� ����� �������� ����� � ��. ����� �������������, ����� � �������� �������� ����� �������� �������-����������, ��������� ������� � 1-� ������69, ����� ����, ����, ��������, ���� ����� �����. �������� ��� 20 ������ �������� ������� ��������� ������ �� �������, ����� ������ ���������� ���� ���� � �������������� ���������� ����������70. �� ���� ����������, �� ��� ����� � ������, �� ����� �� �������� ���������, ��������, ������� ������ ��� ��, �� �Chmielnicki jakiś zebrawszy trochę hultajstwa z Zaporoża spędził pułk korsuński�, �� 15 ������, ��� �� ����� �� ������� ��������: � �������-����� �� ��������� ������ � ���� � ������, � ���� ����� �� ��������� ����� ������ �����, ��������� ���������, �� ������ ��������� �������� �� ������ ����� ������, ��� ��������, �� � ��� 䳺����71.
69 ����� ����� ������: Maiores illustńssimorum principium Korybut Wiszniewiecciorum in suo nepote Principe Ieremia Korybut Wiszniewiecki... redivivi. Ab auditoribus eloquentiae in Collegio Mohilaeano Kioviensi ... celebrati. ������ ����������: �����, �. 381, � 1767. �������� �����������: Radyszewśkyj R. Roksolański Parnas. Polskojęzyczna poezja ukraińska od końca XVI do początku XVIII wieku. � Kraków, 1998. � S. 215-230.
70 ��������� ����� ������ ���������� �� �����-�������� 1648 �. ��� ������� ���������� ��������� ���.: ����������� �. ������ ������-����. �. 8, �. 2. � �. 165-181.
71 Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów... � S. 237-239.
�������� ���, �� ���������� ��� ������� ���������� ���������, ��� ����� �� ³���� ��������� ������ 1648 �., ����� ��� ���� �������� � ������ ���� �������� ���������, �� �������� ��������� �������� �� ����������� �������� �������� ����� ���������72.
��� �� �����, �� �� ���� � ��� ��������� ����������, � � ������ �� ������ � ��� ����� ��� � �������� � �������� � ��������� ���� ��������, ������� �� ������������. ���� � ����� �������, ���������� � ��������� �������� ���볺�� ������, ��������� ���� ����� �Wojna domowa� (1660 �.) ������� ������������: �Wojnę powiem okrutną, sroższej której ani krwawszej nigdy nie było�73. ���� ����, �������� �, ������ ���������� ��������, ��� � �������� �� ����� ����� ������ ����, ����� ����, �� � �������� ����� �� �������������� ��������, �� �������� ��������� ��� �������� ����. ���������, �������� ���� � ����� ����� � ������� 10 XI 1648 � ��� ��� ������� ������, �� ���������� �� ���, ��� �� �������� �����, ���� �, �����, ������ ��� �����, � �� ������ ��������� ����� �� ���������� �������� � ��������, � ����������� ����� ������ �� ������ �������� ������������ ������� ��: �Venerunt dies visitationis, venerunt dies retributionis. Prszyszły dni nawiedzenia, pszyszły dni nagrodzenia, jako niekiedy mówił Ozeasz prorok do ludu Izraelskiego (cap. 9), kiedy ich Bóg miał karać. Przyszedł też czas, aby Bóg nawiedził karaniem swym i Koronę Polską...�74. ���� �� ������������ ������ ������� �� ���� �� �������������� ����� ���� �� 1648 �� ���� ������� ������������ ����� ������ ���������, �������� � ������, �Yeven Metzula�75 (�� � � ����� �������� � �� ��������� post hoc, �� �������, ������ � ������ ��� � �� � ��䳿, �������� �� ������ 1652 �.; ������ � ������� � 1653 �.). ��������� ��������� �� ������� ���������� ���� �����:
�� ��� ���, ����� �������� ������ ���� �����, ����� ����� ������� ����� �����������... �� ���� �������� ������������� ���� ����� � 32-� ������, � ������� �������: "�� �� ��������� ���� ������ ��������� � �� �����, ����� ���� ����� ����� �����", ���� �������� ��������. ����� �������� �������� ����, �������� � ����� "�����, ����� ���� ����� ����� �����", ��������� ��������� �������� ����� �����: "������������ u ������� ����������� ������ (��� � ���), ����� � ���� 5408 [1648] ���� ���������� ����� �����������, ������� ���������� ��������� ����76.
72 Wisner H. Janusz Radziwiłł wobec wybuchu powstania 1648 roku od śmierci Władysława IV do elikcji Jana Kazimierza / / ������ � ����������-������� �����... � �. 182.
73 Twarclowski S. Woyna domowa z Kozaki y Talary, Moskwą potym Szwedami y z Węgry... � W Krakowie, W druk. u wdowy Łukasza Kupisza, 1660. � S. 1.
74 ���. �� ���������� � ������� ������, ���������� � �����: Sysyn F. A Curse on Both Their Houses: Catholic Attitudes toward the Jews and Eastern Orthodox during the Khmel'nyts'kyi Uprising in Father Paweł Ruszel's �Fawor niebieski� // Izrael and the Nations. Essays Presented in Honor of Shmuel Ettinger. � Jerusalem, 1987. � P. XXI. ������� ������ � ������ 1649 p.; ��� �� ������ ������� �ñ³¿», ���� ���� �. ������, � ����������� ����������� �������� ������� ���: �������� ��� ������, ������� ��� ������� (��. 9, 7).
75 ����� ������� ����� ������� ���������� � ���볿 (��. 69, 3); � ����������� ����������� �������� �� ��������������� ���������� �� �������� ����� (���. caenum profundissimum � ���������� ����). �� ���������� ����� ��������, ��� �������� ��� ���: jawein (yeven) � ���������� ���������, ��� �������� ������, �������, �������� ����� �����, � � �VI-�VII ��. � ������ ���������� ��������� ����������� (��������� ������� XVII �������� (����� �������������) // ������������, ������� � ����������� �.�. ��������. � ������-���������, 1997. � �. 138). ������� ������������ �������������� ������ ������, ������� � ���� �� ����� ������������� ��-������ (���. � �������������� ������� 1950 p. �Abyss of Despair�; ����� ����������� ������ � �Deep mire�: Nadav M. The Jewish Community of Nemyriv in 1648: Their Massacre and Loyalty Oath to the Cossacks // HUS. � 1984, vol. VIII, nr 3/4. � P. 376). ��� � ��� � ���������� ��������� � �������� �������� ������� ����������. ���� ��������� ������ ���������� ������ ���� ������������, �� �������������� �: Weinryb B.D. The Hebrew Chronicles on Bohdan Khmel'nyts'kyj and the Cossack-Polish War // HUS. � 1977, vol. l, nr 2. � P. 153-177.
70 ��������� �������... � C. 83 (�������� �� ������������ ��������� ������ ��������� �� �. 138-139). ���������� ������ ��������� ���. ��� � �������� ���� �������� �Jawein Mecula t.j. Bagno głębokie� (Sprawy i rzeczy ukraińskie..., s. 10-11).
������������ ���� �������� � ��������� ��������� �� ������� ������� �������� ������� ����� �� ���� ������������� � ������������� ����. �� ����������� �� ������ ����� � �����������, �����������, ���������. ���������, ��������� ������� �������� ������������ � �����������, �������� ����: ������ ������������ ���� ����������� �������� �� ����������� � ��������� � ������ 1649 �.: �Nauczu was wsiech Lachów dohory nogami, i podepczu tak, że będziecie pod mojemi nohami�77; �� ���� ������ ������ �������� ������, �������� ����������� ��������������-��������:
�Pierwiej języki ludzkie w tył się obrócą, niżeli Lachowie nad nami będą panować�78. ����� ������� ����� ���������� ������ ��������� ��������� ������ ������ ���� � ��������� ��������� � ���� ��������� ���������: �Nasi właśni najmyci, smrodliwi gnojkowie, / Nam panom swym dziedzicznym usiedli na głowie�79 (���, ������������� �������� ������ ����� �������� ��� �������� ���糿; ���. � ���������� ���� �� ������� ���������� ��������� ������ ������� 1630 p.: �Na karki nam nastąpili, / Pod nogami którzy byli�80).
������������� ���� � ��������, ���������� ��� ��������� ����� ����� ������ �������, ���� ��� ������������ ���������� ��������� � �������� �������, �� ��� ������� ���������� ��������, �� ��� ��� ���������� ����, �� ��� ���� �� ���� ����� � ���������� �����������, �������� � ������� �����. ��, ���������, ��������� ������� �������� ��������� �����, �� ������ �������� ������ �������. ��� ��� ������, �������, � � ������� ������ ���������, � �� ������ �� ��� ������������� ������ ������ �� �������� ���곿��: �� ���� ���� ��������� ������, �������, ������, �� �� ������� �� ������ �����, ������� �������� �� ���. ��� � ���� ��� ����������� ��� ���� ���������: "���� ������� � ������ �� ���������� �� ������ � ������������"�81. ���� �� ������� �� ���� ��������� � ������� ���� � ��������� �Tsok Haittim�, ������ ������� � ������ 1649/1650 �. � ��� ��� �� �������� �����, � �������� �������-������: ��� ������� ������ ��������� �������, �������� ������ � �������, ������� ����� �� ���������82.
77Jakuba Michałowskiego ... księga pamiętnicza- S. 374.
78 Ibidem. � C. 389 (���������� � ����� ������ ������������ �� 23 IV 1649).
79 Zimorowic B. Sielanki nowe ruskie różnym stanom dla zabawy / Wyd. KJ. Turowski. � Przemyśl, 1857. � S. 73.
80 ���. ��: Nowak-Dłużewski J. Okolicznościowa poezja polityczna w Pobce. Dwaj młodsi Wazowie. � Warszawa, 1972. � S. 9.
81 ��������� �������... � C. 108. ��������� � �� �������� � ��. 7,19: ����� ����������� �� ������ � ����� ���, �� ���� ���� ������ �����. � �������� ����� �������� ��� �, ��������, ���������� �������: ������ �������� �� ��. 7, 15 (�. 146, ����. 93).
82 ��� ����. � �. 167. � �������� �������� �� ������� ������ ����� ������� ������ (� ��������� ���������� ������� � ��������� �������; � ������������ ���� � �Stress of the times�: Nadav M. The Jewish Community..., p. 376).
�� ��� ����, �� ������� ����� ����������� ���������� ������������ ���������������� � ������� ������ ����� �� �������� �������� ���� �������, ����� ���� ����������� � � ����� ���'�����, �� ���'������ �� ����� �����. � ������� ������������� ������� ������ ����, ��, ����� ������, ���������� ����������� �������� ������� � ����� � 1611-1612 ��. (��������, �� �������, �� ������ ������� �� ��� ��� �� ���� � �����), ������� ������� � �������� � ����� �񳺿 ����� ������ �������� ���� ������������� �����: ������������ ������� �������� � ������� ����������� ��������� � ������ ��� � ����������� � ����� �����, ������� � ���� � ������ ���������83 . � ����� ��������� ������ �� ��������� ����� � ������� ����������� �������� ���������� ������������, �� ������� ������� ����� ��������� ������ �-�� �������� ������ 1648�. � ���� � ���� ��������� ��������: �� ������ ���� ���� [vestis], ������ ��������� ������ � ��������� �� ����� ���������, �� ��������� 80 ���. ��������; ���������� �� ��, ���������� ������� [calo] ������ ��� ����� ���� � ������ ��������� [��� ����] �������84.
���, ��������� ��������������� ���� �������� �� ���� � ��� ����� ������ ��������, ��� � � ��������� ����, ������������ ������������� ��������� ������ �������������� ��������� � ���� ���� ����������� �����. � ���������� �������� ���������, �� ������, ��������� ���������, �������� ����� ������� �� ������� �� ������ � ���������, � ���������� ����, ����������� ����� � ������ �����85;
83 [������ ���]. �������� ���������� c 1584 �. �� 1612 // �������� ������������� � ������� ����������. �. 1. ���. 3-�. � ���, 1859. � �. 142.
84 Temberski S. Annales 1647-1656 / Ed. Wiktor Czermak. � Cracoviae, 1897 (Scriptores Rerum Polonicarum, t. 16). � P. 89 (�������� � ���. �� � �.�.).
85 ���. � �. 83, � 53. � ���. 32, 43 � ���.
��������� ������ ��� �������� �������� �������, ������������ � ��������� ������������ �������� 1651 �. ������ ������������, �� ��������� ������ ��������, �������������� �������������� ���������� ���� � �������:
�...Do ostatka wszystko miasteczko z gruntu, tak jak zamek z folwarkami, w proch spalone ... Nawet i dęby, któremi zamek i miasteczko otoczone było, mało co cieńsze od beczek piwnych wareckich i te wypalone, owo zgoła wszystko ogniem i mieczem wygubione�86.
����� ����������, �� ������ ��� �������� �������� ������, �� ������������ � ������� ������. �� ��� ����, �� ������� ��������� ��������� �� ���� ��� ��������� ���� ����, �������� ������� ����� ��� ������ ������� �������� ������������ �����: �...Ja chcę wszystkich wygubić, iżby ani jednego Lacha na świecie nie byto�87. ������������� ��������� ���������� ������ ������� ��� ����� ������������� ����������: �������� ������ ������������� � ������� �����, �� ��� ��� ��� (��. 68, 21)88, � �� ���� ���� ������, ����������� ����, ��� ������ ������ ����� � ����� ��� �������: ��� ���������, ��� ��� �� ��������. ���� � ���, ��� ���� ����� ������, ������ ���� ���� ������������ � ��� �� �������������� ���, � ���� ������ �� �����89. [...] ���� ����������� �� ���� �����, � ������ ������ �� ���� ������� ������ [� ����������� �������� �������: east and west, north and south], ���� �� ���� ����� �� ��� ��������... [...] ��� ����� ������ ... ����������� �������� � ������� ������ ��������, � ����� � � �����, �� ������������ �����, � ������� � � �����. [...] ���������� ������� �� ���� ������, c ������� � ������, ������ � ���... [...] ���� ����� ��� �������� �� ���������; ���� � ���� � ����� ���� ��������� ��� �� �����90.
86 Relacje wojenne z pierwszych lat walk polsko-kozackich... � S. 280. ����������� ��������� ������ ������ � � �������� ������� ��������� �����������, �. 43.
87 Jakuba Michałowskiego... księga pamiętnicza. � S. 389 (� ����� ������ ������������ �� 23 IV 1649, ����� ��� �� ������� ������ ����������). ��� panicus terror [�������� �����] ����� ��������� ������� ���. ��� ����, �. 268, 279.
88 ������ ������... � �. 182 (�������� ���� ������ �����, ��� ������ ��� ������� ��������� �� 67-�).
89 ������ ���������... � �. 105; ��� ����� �����: ������ ������... � �. 169.
90 ������ ������... � �. 159, 169, 172. ���������� ����������� ��������: Nadav M. The Jewish Community of Nemyriv... � P. 388-393.
� ����������� ���� ���������� �������� �� ������, �� ����� �� ����� �������� �������� ������, ������� � �������� ������� �������� ���볻. ������ �� ����������� � ��� � ����, ����, �������, ����������� �������� ����-������������� ���崳���, ������ ��������� �'��� ������� ������������� �� ���� ��������� 1648 �.:
����� ����, �����, ����� ����� ������� ����������,
�� � ����� ����� ������� ����� �� ����� ³�������.
� ��� ��������� ���������� ������, ����� ������...91
����� ����� ���� ��� ��������� ������������� ����� ����� � ���������� ����� � ������, ���� � ���� ������������� �������� ������ ��������� 1654 �. ����� ������, �������� �� ������92: ��� ������� ����� �������� ������! ����� ����� � ������ � ������, �� �������� �� ��� �� �������. ... ��� �������� ������ ����� � �����93, �� �� ������ ���������.... ����� (�� ����� ����� ��� �����!), �������� ����� ��������������� ��������, �������� � ��� ������� ��� ����� ������, � ������ ��� ������ ������ �����-������������� ��������. [...] �, ����� ��� �������������� �����! � ����� ��� �������������� ������! ������� ����������� �� � ���, ��� ��� � ��� ���������� �� ������ ������ ���� ����, � ������ �����-������������, ������ � ��������.
91 ��������� �����. �������� XVII ��. // ����. �.�. ���������, �.�. ������. � �., 1992. � �. 100; ���������� ��� ���� ���������� � �. 592.
92 ������� ����������� ����� ��� �������������� �� ������ ���������� �. �������, ����������� �� ������ ���������� ������ �� ������: ����������� ������������� ��������� ������� � ������� � �������� XVII ����, ��������� ��� �����, ������������ ������ ���������. � �., 1997. � �. 33, 40.
93 �� ���������� ������, ��� ����� ������� ������� �������� ������������� ��������: ������ ����� ����� ���� �������� �� ����������, ��� ��� �� ����� ����� �������������� ������ � �������� �������������� �����������-���������� ������������� �� ����. �������� �� ����� ������ ������� ����������� ����� ���. ���: ������ �. ������������ �� ����: �������� �� ������㳿 ��������� // ������: ��������� ��������, ����������� ��������, �����������. ��������� �� ���������� �������, ���������� 60-���� �������� �������� �������. � ����, 1998- �.484.
�������� �� ��� ������� ������ � ���������, �� ��������� �������������� �����, �������� ��������� ��� ���������� �����������, �� ���� ��������� ����� � ������ � ��� ���� ��� ������������ ������ �����. �� ������� �����, ���� ����� ���������������� ������, ���� � ����� � �������, ������ ����� � �������, ������� � �������; ���� ������������ ���������� ���� ���� c ����� �������; �� ������� ������������� ����������, ���������������� � ��������; ���� ������, ������������� ������ �����; �����, ���� � ��� �� �����, �� ����������, � ���� ���� ����� �������� ������� ���� � ����, ���� �������, ������� ������ � ����� � �.�.94. ������� ������, �� ����� ������� � ��������� ������� ���� � ���� ���볻, ������� ����� ���� ��������� �� �������� ����� �� �����95.
�����, �� � � ����� ��� ��������� ���������� ������������, ������� ����� �� �������� � ��������� ������ � �����, �� � ���볿 ������ ���볻, � ����� �������� ����������, � ���� � �������� ��������� �������� �����, ����� ���������� ���� � ����������� ����. ϳ� ��� ����� ���� ����� ����� ������ � ��������� ��������� ��������� �� ���������� �����. �������, �� �������, ������ ��������� �� ����: ��� ��� ������ ��������� � ���������� ����� ���� ��������� � ����� �������� XVI ��. (�������, �� ��������� ������), ���������� ������� ���������� �� ����� �� ��� ������� �� ��� ����������; �����, ���� ����� ���� ��������� � �� ������ � �� ��� ���� ����, �� ���� ������� ���������� �� ���� ���� �� �����, �� �� ����� ��������� �� ���������� ����, �� ���������� ����������. ������ �������� ����� ����� ������� ���������, ���� � ���, ���� ������ �� ��������� �� ����� �����. ����������, �����, �� ����������� ��������� �� ��� �������� ���������, �� ���������� ����������� �� ����, ����� ������ ������ ���� ���� ���. ���� �� ���� ������� ������������ ����� �������� ������ �������� �������� �������, ���� ������ ���� ��, � ������� �������, �������� ����� �� ����, � ����� �� ���������� �� ���� � �������, �� ��������� � ��� � ����������� ������ 1649 �., �� ���� ������ ��������� ������ �����: �Księży człowieka 113 dusz zebrawszy, na Dniepr z czółen w wodę wpychali�96. ����� �������� ����� ������� �������, ���� 1618 �. ������ ���� ���� ��������� ���� ���� �������� ������������� �������� ������� ��������� �� ���� 1632 �. ����������� �������� ����������, ����������� � �������������� ��������, �� ��������� ���� ������ ������������ ������. �����������, �� ����� ������� ������ �������� ��� �������� ������97, ��� �������� ����� ����� ������ �� �����, �������� ���� ����� �����������. �� ���� ����� �������� ���� ������ ������ � � ���� ������������ ��� 1670-�, �� ����������� �� ����� �������� ������� ����, ���������� ��� �� ����� �������� ����� � ���������:
����� ���� ������, ������� ���� ��������� �����
������ �� ������ ����� c ����� �����!
���������� ��� ���� ����, ���� ��� �������,
�������� ���, �� ���� ���� ������ �� �� ����������...98
�� ������ ��������� �������� ���� ����������� ������� ���� ����������� ��������, �� ������� ������� ���� ���� �� ���������� ���������� ����������, � ������ � ������� �� ������� ������. ����� ������ ������������� ��������� ���������� ��� ��������� ����, �� �������� ������, �� ����� �� ���������, � ����� �������� XVII ��. �� ���� ���� �������� ���������, �� ��� � ��� 1648 �. �������� � ���� ������ ���� ������������� �������� � ���� � �����, ��� ������ ������� �� ������� ���� ������� �������� ���� �� ��������� ��������� ����� �������� (�� �������� ������� �� ��������, ��� ��� ����� ������ �� ������� ���� ���������� �������, � ���� ���������� ����� ������� ��������������� �� ����������� ����� ��������� ������� ��������
94 ����������� ������������� ���������... � �. 35, 41, 44 �� ��.
95 ��� � ��. �����: ��. 65.17; ��. 33, 8; ��. 36.25, 33; 43.8; ��. 21.1. 96 Jerlicz J. Latopisiec albo kroniczka / Wyd. K.Wł. Wojcicki. T. 1. � Warszawa, 1853. � S. 97.
97 ��� ���� �� ���� ������� ����� � ��������� ����� ���� ���� ����� ���. ��� ������: �"������ ������" � "������ ����": � ����� ���������� ��������� � ������-��� ���� XVI � �������� XVII ��.� // Mediaevalia Ucrainica: ������������ �� ������ ����. �. 1. � �., 1993 (� ������������ ���� ���� �����, ������� �� ���� ������, ��� ����� ���������).
98 ��������� �����. �������� XVII ��. � C. 118.
99 ˳����� ��������� / ϳ�������� �.�. �����. � �., 1971. � �. 57.
�� ������ �� ������: ���� ���, �� ����, ��������� � ��������, �� ������� ������� � ���� ��� ������ �������, ���� �� �� ���� ���, ���� ��� �� ������ ���... � �� ��� ������ ����� ����, �� �������� ���� [ 1648. � �.�.] ����������� ���������� ���� ��������� � ��������� � ���� �����...�99). �� �����, ����� ���� ������������� � ������� ��������� ���������� ���� �� ���������� � ������������ ��������100, � �������� ���� ������ � �����, �� � �������� �������� ��� ����������, ���� �������� � �� � ������ � ������ � ����� �����������, �� ��������� � ������ �� ���� �����, ������� � ������ �� ���������� ������ (� �������, � �������: �������� ��������� ����������� �� � ����������� �����������, ���� �������� ��������� ���������� � ����� ������, � �� ������� ������ ��������, ������ � ���������� �������� ��������㳿 ��������� ������, ������� ������ � �������).
��� �����������, ������������� ����������� �������� ��쳿 ���� ���� ������� ����������, � �� �� �������� ��������� ���������, �� �������� �������� � ������ ���������, �������� �'����� � ������ ���������� �� ������������. �����, ������ �� �����, ����������� ���������� ��������� ��������� ������ � ������� ��������� ����101, � �� ���������������� ������, ������������� ������ ������ �������� (���������, ��������� ������� ������������� � ������, �� ���� ��� ����� �� ����� ������, �� ������� ���� ���������� ��������� ���������� �� ������ ����� ��������� ���볻).
100 ���. �-���� �������� ����������� ���� ��������� ����� ���������� �� ������ ������ ������ � ����� 1648 �. �� ��������� ����� �� � ������� ���������: ���������� �.�. ������ ������������ � ����� ��������� � ���������� ���� ����������� ������ �������� XVII ��. � ���������������, 1996. � �. 191-192 � ���.
101 ��� �������� ������� ������� �������� ����������� ���������� ���. �����: ����� �.�. ��������� ����������� ���������� ����� ������������ u ������������� ���� � ��������� �������� �������� ��������� ������� u ���������� � ������ �������� XVII �. // ��������� ���� 1596 �. u �����������-������������ ������ �� ������� u � ���������� � ����� XVI � ������ �������� XVII �. �. 2. � ������, 1996. � �. 151-174.
������ ����������� �������, �� ����� ��� ���� ����� ��������� ��������: �� ����� �������� ����� �������� ����������� ����� � ������ �� �������� � �� ������, �� �������� �� ������, �� ����� ���������� ������. �� �������, ���'������ � �������� ����, ������ �������� ������������� �������, ����� �������� ����, �� ��� ������� � ������� ���� ���� ����� ������� � ������������ ��������. ��� ����������� �����: ���� �� �������, ����������� �� ����� � ����� 1648 �. �����, �� ��������� IV �� �����, � ��� �� ���������� ������, ��������: � ������ ����� ������� ������ ��� ������ � ���� ��� ����, ������ ��� ������, ����� ��� ��������102. ���� ����� ��������� ������ � ��� ����������� �����: ���� �� ��� ��� �� ��� ����� ��� ���� ����, ���, ��������� ������������ ���������� ���� �������, ������� ������ ������� ��, �� � ����� ����� ���� ��� �� ��������, ���������� ������ �����, �� ���� ��� �������� ������ � �������. ����� ������� ����� �������� �� ����� ���� ��������� ����������� ����������� �������� �� ���� ����; �������� ��������� ������������ ������� ���������� ����� ������� ����� � ������ ������������ ���������� � ������ ������� ���������� 9 V 1650 ��� ����� ������� �������������: �...� ��� �� �� �� ������� �������, � ������ �� � ������ ����������� ���� ������� �� ����� � ����� ��������� ���� ������, ��� ��� ������� � ������ ������������ ��� ������ ������... � ��� �� ������� ��� �� ���� �������� � ���������� [etc., etc.]�103.
102 � ����� ������� ������������ �� 4 VIII 1648: Szajnocha K. Dwa lata dziejów naszych, 1646, 1648. Opowiadanie i żródła. T. 2. � Kraków, 1900, nr 35.
103 ���. ��: ����������� M. ������ ������-����. T. 9. � C. 44 (����. 3).
ֳ���� ��������, �� ��������� ������������ ������� �� ������ ��������� ���������� ����, �� �������� ���������� ������ �� ����� ������������ ����������, ������ ����������� � � ����� ������, �������������� ��������� �� �������� � ���, ��������� �� ��������, ���������� �� ������� ���������, ���������� ���� ���� ���� ����. ��������� ����� � � ��, �� ����������� ��������������� ���������� �������� ��� ���� ������ �������. ����, �� �����, � �� �� ���� ��������� �� ��������� (�����, ��� ����� ���� ��������곻) ������, � � ������� ��� ��������� ����� �� ����, � ���� ���� �����, �� �������� �������� �� ���������. ���, �����, ������ ������������� ���, �� �� �������� ���������� ������� ����������� �����, ������� �� ��������� ��. ������ �� �� ��������� �����, �������� ���� ������������ ��������� ���, �'��� ������, ���������. ��� � ������� ������� ����� ����� ��������, ��� ��������, �� �������� ����� ������ ������ �� ��������, ���� ����� ��������� ������ �������.
2
�����, �� ����������� ������� ��������� �� ���� �������������, ���� ��������� �������� ����� ���� � �������� �������, ������������, ��������� �糿 �������� �������, ���������� ����, �������� ��������� ������� � ������ ����. ����� ������ ��� ���� ���� ��������� ������ ����� ����-���� ������ ��� ��� ����, � ����� � �� �� ���� ������� � ���� � ����� ��������� �������� ������� ��������� ������, ��� ���� �������� ��������� �� ���������� �� ����������� �� �� ������ ��������� ������ (�� ����, ������ ��������, �� � ����������, �� �������� ������� ��������� ��� ����� ���������� ����� � ���������� ��������, ������ ���������, ����� ̳�����������, ����� ����, ������� ������������� �� ��., ����� ����������, �� ����������� ���������, ����).
���� ������� ������������ ������ ���������� �� ��������� ��. ������, �� ��������� �� ����������� �� ����� �������. �������� ���� � ������ ������ ����� ������ ������� �� ������ ��������, ������� � ������� ����� �������� ������������ � ���������, �� �������� ��� ��������� ������� �������� ������������. �� ������ ���������� ������������� ���������� ������ � �����-��������� ������ ���� ���� ������� ������ ����� ������ ���������� � ������ �����104; ���-���� � � �������� ������ ���������� �������� ��������� ������ � ������, ��, �� ������� ������, ���� ������������ ������, ������ � �����; ������� �� ������������� � ����� �� ����� ������ ���������, ���������� �� ���, ��������� �� ���� ������� ���� � ������������ ����, ����, ��� �������, ������� ����� ������ ���������� �������� �� ��������, �� ��� ��������� �� �� � ����� �������105.
���������� ��������� ������ ��������� ������ � ��������� ����� �� ������ �������� ����, ���������� ��������� �������� ���������� ��. ���� ������������� �����, ������ ������� �� ��� ��������� � �������: ������ �� ���, ��� ����, �� ��������!�106 (�� ���������, �������� � �� ����������� �� �����������, � ������� �����������107). �������� �����, �������� � ���� ��. �����, ������� ���� ��� ��, �� �������, ���������� �������� � ������������ ���������� ���崳��, ����� ������ ����� �������� ������������, �� ������� ���� ���� ����� ����� �����������, �� ���������, ��������� �������� ��������� ��보��� (Suet. De vita Caes. IV, 29). ����, ��� ���������� �������� ���� ��, ���� ����������, ������� ���������� �� �������������108, ������ ������� �������� �� ��� �� ����� �� ��������� �������� ������� ��������, ��� �� ��� ������� �������� �������. � ��� ���� ������� ��������� ������� ���� ������� �� �������-���������, �� ������� ����������� �� ������ ���� ����� ��� ������� �������� �� ������ ������� ����, ����� 1648 ����109, �� ���� �� � ������� � ������ ����� ���������� ������, ��� � ��� ���� ���������, � ��� � ��������� ������.
104 ������ �. ��������� � ������ ����. �������� �� ����� ������� // ������ �. dz������ �����. � 50-�� �. � �., 1982. � �. 36. � �. 376-390.
105 ��� ����. � �. 376.
106 Rudawski W.J. Historia polska od śmierci Władysława IV aż do pokoju oliwskiego, czyli dzieje panowania Jana Kazimierza od 1648 do 1660 r. / Przełożył z łacińskiego Włodzimierz Spasowicz. � T. 1-2. � Petersburg i Mohylew, 1855. � S. 37. ������������ ��贳��� �Historiarum Poloniae...�: Warszawa, 1755. �� ����� ������ (���. 1617 � � ��. 1690) ����� ������ �� ��������.
107 ����������� �. ������ ������-����. �. 8, �. 3. � �. 45.
108 ���. ���� ������������ �'���� ����� �� ������� ������ 1648 �., �� ����, �� ������� ������, ���� �Królajakicgo wyglądano� (Historia polska, s. 100-101).
� �������� �� ����� ������ ���������� ��������� ����� ��� ������ ��� �� ����������: �tak że sprawdziło się na nim, co Tacyt o Kremonie powiada�. ������ �� ��� ��� �������� �����, ������ ����� ����������� ��������, �� ��� � �� � �������� ���������, �� ���������� ������ ���� �� ��� ������ �����������:
�Wdarło się do niego 60.000 chłopstwa, bez rodu, bez nazwiska, motłoch z brudu żołdactwa złożony, do okrucieństwa i wszetecznych chuci pochopny. Nie przepuszczano ani wiekowi, ani godności, wleczono starców i poważne niewiasty do niewoli, pastwiono się nad niemi rospustnie, gwałcono groby, wyrzucano trupy; nie dość na tem � odważono się podnieść rękę na ołtarze i sług Bożych, a kosztowności, klasztory i relikwiarze, skrzynie w złoto i kamienie oprawne dostały się w ręce łupieżców. Obnażano, biczowano, a potem duszono mnichów, gwałcono czystość mniszek, na stajnie obracano miejsca, na których codziennie mocą sakramentu ofiarowano krew Boga-człowieka, a konie pożywały owies w przenajświętszym Przybytku, z arki przymierza, kędy chowała się manna niebieska. Do tego nakoniec doszło, że Bóg upostaciowany w hostji, zdeptany został stopami ludzkiemi, a chleb, którym się karmią Anieli, na pastwę bydlętom porzucony. Co tylko można sobie pomyśleć okrucieństwa i bezbożności, wszystko to popełniali Kozacy...�110
��������� ������� � ����� ��� ������������ ������������. ���� ����� ������� (�� ������� ������� � ��������) � �� ���������� ������� �������������� ������ ������ ��� ������������� ������� �� ��� ������������ ���� 69 �. (Hist. III, 33). ���� ������� ����'���� �� ������ �� ������ ������� ����� �������� ����, ���������, ���� �� ���� �� ���� �������� ���������� ����������� ������, ��� � ������ �������� ��������� ������� ����� �����㳿: ����� � ���� ��������� ��� �������� ����� ���� ������ ���� � �����, ������ ���������� ����������� [virtutum sterile saeculum], �� ������ ������ ������������ � �������� ������� (Hist. I, 2-3).
�� ��������� ����� ������� � ����������� ����������������� � ������������ ��������, �� ��� ���� ������������� ������ ������ ��. ������: ��������� ���쳿 ��� ����������� � ����������� �������������� ����� (��. 7. 11; 7. 30; 52.17-23); ����� ���쳿� ��� ������, �� ����� �������� ������, ���������� � ����� �������� ���������� ���� � �������� ��������� (����. 1.10; 2.7; 2.20); ��������� ���곿�� ��� �� ����, ���� �� ����� ��������� ����������� �� � ������������ ���� (��. 7. 22) ����. �� ������������ � ���糿 �� �������������� ������ ����� ����� ����� ��������� �� �� � ������� ���������� ������ ��� ������������ ����������� � ���������� �������, � �� ���������� � ���� �� �������� ��� ����������� ��������� ������, �� �� ������������ �� � �������, ��� � � ����������� �����������, ���������� �������� �������� ����� ����������, ����� ���� ���� ����. ���, �������, ������� ���� ������������� ������ ���� � ���� ��������� ��������� �����, ���������� ������������� �������� �������������, ������ � 1621-1622 ��. �� ������� ����� �������� �� ����� ���������� ���������� ������ ����� �� �� ������ ���:
�...Mniemanych panów sobie naobierawszy, pod ochroną ich kościoły katolikom gwałtem brali, ciała wiernych z grobów dobywali, relikwie świętych bożych palili, na ołtarzach bluźnierstwy swemi gniew boży na naród ludzki wzbudzali, obrazy świętych, a naostatek i krucyfixy deptali, kielichy, krzyże i insze srebra kościelne wiecznemi czasy na chwałę bożą oddane, na pieniądze przerabiali, dzwony na działa przelewali, kapłany i zakonniki męczyli, panienki zakonne Bogu poślubione gwałcili, i wszelkie katoliki według różnych inwencyj szatańskich trapili i prześladowali�111 .
109 ��, �������, ��� ���� �� ������� 1-�� ����: �Okrucieństwo i rzezie sprawiane przez Kozaków� �� �Zniszczenie Połonnego� (Historia polska, s. 38-39).
110 ��� ����.
111 Pamiętniki o Lissowczykach czyli przewagi Elearów polskich (r. 1619-1623) przez ks. Wojciecha Dembołęckiego / Wyd. K.J. Turowski. � Kraków, 1859. � S. 8.
112 Jakuba Michalowskiego ... księga pamiętnicza. � S. 112-113 (� ��������� �������������� ����� �� 20 VII 1648).
��, ����� ���� �������� ����� ������������ ���� �� ���� ��������, �� � �� ��� ����� �������� ������� ���������. ������, ��. ������ ����������� � ����, ���������� �� ������, ��� ����� ����������� �������, �� ������ ������� � ³����� ����� 1648 p.: �...Jako w kościołach wielkie nieusznowanie samego Boga, a osobliwie w kościele jezuickim w Winnicy, gdzie wyrzuciwszy Najświętszy Sakrament nogami deptali, a kielichami do siebie, poubierawszy się w aparamenty kościelne gorzałkę pili; kapłanów okrutnie pomordowali, nawet i trupów z grobów dobywając, a rozsiekawszy je w sztuki, psom rozciskali�112. �� ������, ����������� ������� � ��������� �� ���������� � ��� ��������� ���������, �� � � ��������������, ���������� �� �� �����, ����� �� ������ ���糺� �� �������� ���쳿: ����� ����, � �������� �������, � ����������� ... ���� ���������, � ���� �������, � ���� ��������� ��������� � ����� �����, � ������������� �� ����� ������, � ����� ������...� (��. 8. 1-2). �� � �� ��������� ������ ������� ����������� �� ��������� ��������� � �������� �� �������, �� ��� ������� ����� ������ �������� �� ��������������� �������� ����������; � �������, �������� �������� ����, ���, �������, ����� �������������� �������� ������, �� ����� ������ ������� ������������� �������������113.
� ������ ����, ���������� � �����, � ����� ������ ����� ���� ���� � �� ��������� ����������� �������� ������� ��������114. ��� ��� ������������ ������������ ���������� ��������� ������� ���� � ����� ����������, �� �� ����, ������������ ����������� ������������ ����� � �������� �� ���������� ������������, � ����� ��������� ��������� ������ ������������ ������������ ����������� ��-��: �� ����������� ������� � ������ �������� ������������ co ���� ������ ������, � ��� �������: "������ �� ��� ������ � ����, ������� �� ������ ��� �� ������, � ������� ��� �� ������� ����� ��������, ������� ���������� �� ������ ����������� ������?.."�115 (���. ��� ����� ����� � ������������ ���������: ������ �obrazy tłuką i depcą nogami, / zowąc na wzgardę łąckimi bogami. / Żaden Bóg, mówią, Lachom nie pomoże�116).
113 ���.: ��������� �������... � �. 118, 164, 171, 172, 175. ��� ����������, �������� � ��������, ���.: Weinryb B.D. The Hebrew Chronicles on Bohdan Khmel'nyts'kyj... � P. 164-166, 176-177.
114 ���. ����� ����� �����: Crouzet D. Les guerries de Dieu. La violence au temps des troubles de religion (vers 1525 � vers 1610). T. 1-2. � Paris, 1990.
115 ��������� �������... � C. 163 (������� �������).
116 Trąba koronna przeciwko swejwoli ruskiej napisana anno 1648 // Nowak-Dłużcwski J. Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce. Dwaj młodsi Wazowie. � Warszawa, 1972. � S. 96.
�������� �� �� ������ ����� ��������������� ����������, �� ���� ����� ����������� � ������ ��������� ���������, � ����: ��������� �������� � ����������� ����� ������ �������. ������ ������, �����������, ��������� ������ ������ ��� ������ ���� ������ (�� �� ��� ��������� �������� �������: ��� ���������� �� ����� ������� ������������ ��������, �������� �� ��� �� ���������; ������������ ��� ������ ���� �����: ��������� �������, ��������, ������� � ��������117). �������� ������ ��� ����������� ���������� �������� ����� ����� �������� ����� �������� ����� �� ���� ������������������� �������������, � �����, ���������, ����� �� ������ �� ����������� ��������� ����. ���� ���� ������ ���� �������� �������� ������������ ������� ��� ������� (� �� �������) ����, ���������� ����, �������� ����, ������ ���� � ������� ����.
��������� ���������� � �������� ��� �������������� ��������� ��������, ������� ���, �� � � ������� �� ������������� ��������, ����� �������� ���� �� ����������� �������� � �������� ��䳺�. ����, � ������ ����, ��� ����� � � ���������� ��������! � ����������������, ��� ���������� ��������� �� ������� ������, ����������� �� ����������� ����� ������, � � ������� ���� � ��� ��� 䳿 ���������� �� ������ ���볻 ������� ������� ���� ����������. �����, ��������� ������� ������ ����������, ����� �� ���������, ��� ������� ������� ������ ����, ���� �������������� ����������� ���� ����� ���������� � ��������, �� �������� ��� ���������� ���������� � ���� ��� �������. ������ ��� �������� � ��� ���������� ��� ����� ����������� ������� ������� ��� �����������:
� ������� ���������, ���� �� ������ �������� ���������, �������� ����� ��. ������� ����������� �� ���������� �� ������� �� ������� �� ��������� 1575 �. ���������� ����, �� �������� ����� ���� ����: �...Wpadli do ziemi Tatarów, mieczem i ogniem wszystko pustosząc; niewiastom odrzynali piersi, innym wydzierano oczy, druzgotano dzieci, a dawnych jeńców uwalniano�118.
117 ��������� �������... � C. 94; �� ����: c. 102, 105, 116, �� ��.
118 Górecki L. Opisanie wojny Iwona, Hospodara wołoskiego, z Selimom II, Cesarzem tureckim, toczonej w roku 1574 / Przełożył z łacińskiego Władysław Syrokomla. � Petersburg i Mohylew, 1855. � S. 44. ������������ ��贳��� �Descriptio belli Ivoniae...� ������ ������ � ��������� 1578 p.
� ����� � ������ ����� ����������� ����� ���'��� � ������� �� ��������� ������� ������, ���� ������ ������ ����� ����� ����������� �������, ����� ��� �) ������������, �) ��������� (�� ������): �...��� ������ � ������ ���������� �� 70-80 ������� [�������. � �.�.] � ������ �������, ����, ��� ������ �� (� ��� ���) ������ ��������� � ����� �������... ��� ���� ��������� ��� ������ ����� ����, ���� ��������, ���� ������� ���������, ����������� ������ � ���������� ������ � �������119. �������� ��������� 䳿 ������ � �������� �������� ����� ���������� ������ ��������, �� �������, �� ���� � ��������, ��� ��������� ���볻: �...����� � �������� � ������ �� ������, � ������� � ��������� ���� ��� ������������, ���� ���� ����� 20 ���. ���; ���� ��������� ������ ����������� ������� �� ������ ���������� ������ � �������; ����� �������, ���������� �� ���� � ��������� � ������ �� ���������120. �����, ��� ��� ������ ����������� � ���������� �������� ������� ������������� ��������: ������ ��������� ��� ������� ���������; ������� ��������� ������������; �������� ������� �� ������; ��� ������ ����� �������� ����������121.
� � ����� ���������� ������ ���� �������� �������� ���� ���� �� ������������ ������ ��������, ���������� ��������� �������, ���� 1612 �. ���� ������ � ���� �� ���������� �������� �� �������: �...Nie tylkośmy bojar, chłopów, niewiast wysiekali, ale nawet niemowlątka u piersi matek wpół przecinali, i tak być musiało, a inaczej nielza było nadętego nieprzyjaciela znosić�122.
119 ����������� ������������� ���������... � �. 24.
120 ��� ����. � �. 55.
121 ��������� �������... � C. 118, 160,162 �� iii.
122 ���. �� ����������: Koprejewa T.N. Listy polskie spod Smoleńska // OiRP. T.21. � 1976. � S. 194.
123 Dzieje Marsa krwawego i sprawy odważne rycerskie przez ...Jana Piotra Sapiehę... sławnie odprawowane // Polska a Moskwa w pierwszej połowie wieku XVII. Zbiór materjałów do historii stosunków polsko-rosyjskich za Zygmunta III / Wyd. Alexander Hirschberg. � Lwów, 1901. � S. 209.
124 ���. ������������ ������ ��������: Łoziński W. Prawem � lewem. Obyczaję na Czerwonej Rusi w pierwszej połarne XVII wieku. T. 1-2. � Kraków, 1960; ���. ��� ����� ���� ���������� ����������: Tazbir J. Okrucieństwo w nowożytnej Europie. 2 wyd. � Warszawa, 1999; ��� ����� � ����������: Kuchowicz Z. Człowiek polskiego Baroku. � Łódź, 1992. � S. 186-228; � �. ��.
��� ���� 䳿 �������� ������� � ������� ��������� ������ ���������� ������ �� 1608 �. �������� �� ����� � ����� ������������� ������� ���� �������, ����� ������ �, �����, ������ ������ �� ��������� ����������, ����� ������ �� ������� ����������� ����������: ���� ������ ��������� � ������� �pobili ludu carskiego [����������] do 200 synów bojarskich, żony i dzieci ich potopili, okrutnie pomordowawszy, z brzemiennych białych głów dzieci wyparali, obciąwszy ręce i nogi w gębę matce kładli i w wodę rzucali, a samych bojar któregokolwiek żywcem pojmają � w pasy rzeza i w kotlech smażąï¿½123.
ֳ �������� ��������� ����������� ���������, �������� ��������� ��� ������������� � ��� ����� ���������� ���������� ������ � � � ����� ���������� ����� �����������, � � �������� ���� ������� � ������� ���������� �� ������������. ����, � ������ ����, ��������� �����, �� ����� �� ���� � �����'������ ����-��� ���������� �������� � ����� ����������� ��������� ����������, ������� ������������ ���������� �� ����. ���, � ������� ����, ���������� �������� �������, �� ������ XVII ��., ��� ��� ������������ ������������ � ������ �������� ������� ��������, ��� ��������124, �� �������� �� ������ �������� ���-���� ������������ ���������? ������, �������� ���� �� ������ � ������ ���������, � �������� ����� ���� � �� � ������������, �� ����, ����� � �����������, ����������� ���� ������ ����, ����� ��� ���������� �� ������ ���?
* * *
ϳ����������, ��������, �� �� ������� �� ������� �� ���� ����'����� ����� ����� �������, ���'������ �� ���������� ���������������� �������, �� �� �������� ������������ � ������������ ��������� ���. �� �������� ���� �������� ���������: �������� �� ���������� ���������, ���� ��������� ���� ���� ��������� ������ ����� ����� ��� XVII ��., ���� ����� �������� ���������, � ���� ������������� ����� ������� ���, ���� ������� ������ ���� � ��������� �������������� ���� � ����� � ������� ������� ������� ��, ��� �����, ��������� ��������� ��������������. ���� ������� ����� �������� ����� �� ������� ������������� ��������������� ��������������� �����, �� �� ����� ���� ������������� ��������� �������� ������������ � ������� ��������� �������� ����� � ������� ������ � ��������� ����� ���, ��� ��� �������. �� �������������, ����������� �� ������� ��������� ������� �������������� (�������, ���������, �����������) �������, ��������� ������ �� ���� �������������� ���������������� ����������� ��������, � � ������������ ���� ����������� � � ���� ������ � ������������� �������������� ����������, �� ���� �����������, ��������� � ������������� ��������. �� ���� ��� ��������� �������� ������� ��� ����� ������� �������� �������� �������-������ ��, ������, ������� ��������, ��'������ ������� ������ ������� ����������� � ����� ��������, �������� ����������� � �������� ��� �������� ����. ���������� �������, ��� �� ��� ����� ���� �� �� ������������, ��������� ����������� ���������� ����� ���� � ������� � ������, ������ ���� � �������� � ��� �������, ���� ��������, ����� �, � ������ ������ �� ������ ������� ��� ������, � ������� � � ������ ����� ��������� �������, ���� ���� �������� ����� �� ����������� (�� ������ ���� �����) ����������� � ���� ����������������� ���������. ����������, �� ����������� ����� ����� � ��� � �������, ��� ����������� ��������� � ��������� ��������� ������ ������ �������� � ������������� ��������� ���.
����, ������ � ad fontes, ��� ����� ���� �� �� ������ (�� ������ �� ��������� ����� ���� ����� ������������, �� ������������ ������ ��������� �������������), � �� ������� ���� �������. ���� �������� ���� ��������...
���������
�������
��������